Missende schakels, koloniale fossielen

In 1951 verklaarde de Indonesische intellectueel en latere minister van onder andere justitie en cultuur Muhammad Yamin dat Nederland de Pithecanthropus erectus fossielen diende terug te geven aan de Republiek Indonesië. Deze belangwekkende fossielen waren eind negentiende eeuw onder toezicht van de Nederlandse arts Eugène Dubois opgegraven op Java, maar de Republiek Indonesië was volgens Yamin ‘de rechtmatige eigenaresse’ en deze ‘Indonesische cultuurobjecten’, zoals hij de fossielen noemde, waren ‘voor Indonesië en voor de prae-historische- en anthropologische wetenschap van onschatbare waarde’.

Yamins oproep wakkerde een decennialange discussie aan over het eigenaarschap van de verzameling van tienduizenden fossielen en paleontologische resten die in het toenmalige Leidse Rijksmuseum van Natuurlijke Historie werden bewaard. Met name de fossielen van een uitgestorven mensensoort – een schedelkapje, dijbeen en een kies die door Dubois werden beschreven als de missing link in het verhaal van de menselijke evolutie –, genieten sinds hun opgraving een wereldwijde bekendheid.

In 1975 kwamen Nederland en Indonesië overeen dat de eigendomskwestie omtrent de Dubois-collectie moest worden onderzocht, maar pas nu gaat de wens van Muhammad Yamin in vervulling: demissionair minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Gouke Moes heeft op 26 september 2025 besloten dat Nederland de volledige Dubois-collectie inclusief de bijbehorende documentatie onvoorwaardelijk teruggeeft aan de Republiek Indonesië.

Al sinds het moment dat de fossielen werden opgegraven zorgt de collectie voor onenigheid: aanvankelijk vooral over de wetenschappelijke waarde van Dubois’ vondsten, later over de vraag wie de rechtmatige eigenaar van de collectie is. In 2022 kwam er in Nederland een nieuw teruggavebeleid van zogenaamde ‘koloniale collecties’ tot stand en hernieuwde Indonesië zijn aanspraak op de Dubois-collectie.

Direct na het officiële teruggaveverzoek van de verzameling fossielen door Indonesië voltrok zich een discussie in Nederland over de eventuele teruggave van deze collectie. Komt een natuurhistorische collectie, die is verzameld voor wetenschappelijke doeleinden namelijk wel in aanmerking om te worden teruggegeven binnen een beleid dat zich voornamelijk richt op de restitutie van culturele objecten?

Uit onderzoek dat is uitgevoerd door medewerkers van het Expertisecentrum Restitutie van het NIOD komt onder andere naar voren dat de verzameling fossielen die onder toezicht van Dubois in Indonesië is opgegraven, naast een wetenschappelijke waarde, ook altijd een politiek-culturele waarde is toegedragen. Daarover gaat deze longread. Want wat maakt het dat deze collectie al zo lang in de belangstelling staat van zowel wetenschappers als politici?

Het zware werk van de opgravingen wat plaatsvond in de brandende hitte – op de foto hieronder zie je bijvoorbeeld dat grote stukken van de oever van de Javaanse Solo-rivier werden afgegraven – voerde Dubois overigens niet zelf uit. In het bericht van de gouverneur-generaal werd de bestuurder van Sumatra’s Westkust namelijk opgedragen ‘zooveel dwangarbeiders beschikbaar te stellen als door den Heer M.E.F.T. Dubois [werden] verlangd.’ 

Ook op Java, waar Dubois al snel zijn heil zocht nadat de opgravingen op Sumatra niet de gewenste resultaten opleverden, had hij vijftig dwangarbeiders tot zijn beschikking. Zelf bezocht Dubois de opgravingen maar onregelmatig. Gedurende de werkzaamheden op Java verbleef hij de meeste tijd in een bungalow nabij Tulungagung, op ruim 150 kilometer afstand van Trinil waar de opgravingen plaatsvonden.

De fossielen die door de dwangarbeiders onder leiding van twee KNIL-ingenieurs uit de rivierbedding van de Solo-rivier werden opgegraven, werden in kisten naar de bungalow van Dubois verstuurd. De grote hoeveelheden versteende resten van allerhande flora en fauna stalde hij uit op zijn veranda. Een opvallend fossiel – waarvan in eerste instantie werd gedacht dat het ging om een het schild van een schildpad, of deel van een olifantenbot – bleek, nadat Dubois de versteende aarde aan de binnenkant van het fossiel had verwijderd, de missende schakel te zijn die hij al die tijd had hopen te vinden: het schedelkapje van een uitgestorven menselijke soort. Hij doopte de door hem ontdekte vorm tussen mens en aap Pithecanthropus erectus (Rechtopgaande aapmens). Later, nadat Dubois was overleden, werd de naam bijgesteld naar Homo erectus, de nog altijd gangbare benaming van de uitgestorven mensensoort.

In 1894 verzocht Dubois de collectie fossielen naar Nederland te versturen, waar ze volgens hem beter zouden kunnen worden bestudeerd en vergeleken met ander materiaal. De Gouverneur-generaal van Nederlands-Indië ging akkoord maar maakte, bij monde van Dubois’ chef, daarbij expliciet dat het niet de bedoeling was de overdracht ‘als een eenvoudig geschenk aan [het Leidse] museum zonder meer [te beschouwen], zij wordt daarheen gezonden om aldaar door den Heer Dubois verder te worden bewerkt’, al ontstond daarover later verwarring. De collectie kwam terecht bij het toenmalige Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, een voorganger van het huidige Naturalis Biodiversity Center.

De eerste jaren na zijn terugkeer kwam van verder onderzoek weinig terecht. Dubois besteedde veel tijd aan het bezoeken van verschillende congressen om zijn nieuwe vondst aan het publiek te tonen. Hoewel sommige wetenschappers zich achter Dubois’ ideeën over de menselijke evolutie schaarden, kreeg hij ook veel kritiek. Dat zorgde er uiteindelijk voor dat Dubois zich terugtrok en de Homo erectus-fossielen voornamelijk voor zichzelf hield. Nadat hij in 1897 werd aangesteld als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam had Dubois nog altijd geen begin gemaakt met de beschrijving van de collectie. Pas na veelvuldig aandringen door verschillende wetenschappers en organisaties werd een assistent aangesteld om hem bij te staan in zijn onderzoek.

Bij de opening van dat museum was ook toenmalige directeur van het Leidse Rijksmuseum van Geologie en Mineralogie Berend Escher aanwezig, die door De Jongh werd aangesproken op de eigendomskwestie omtrent de Dubois-collectie. Omdat een reactie van Escher ook na een schriftelijke herinnering uitbleef vroeg De Jongh hiervoor aandacht in de media. In een krantenartikel van 12 januari 1931 schreef De Jongh dat de ‘collectie, inclusief de vermaarde Pithecanthropus erectus, onbetwistbaar en tot dusverre onverdeeld eigendom is der Indische regeering.' 

De Jongh nam de collectie uiteraard graag op in zijn museum, maar op de achtergrond speelde ook frustratie dat de meeste geologische opgravingen van die tijd door ‘vreemdelingen’ geschiedden en dat vondsten in buitenlandse musea belandden. Zo blijkt dat in de jaren 1930 het eigenaarschap van de Dubois-collectie een prestigekwestie werd die niet slechts ging over het wetenschappelijk belang van de verzameling zelf, maar ook over het ontwikkelen van een eigen culturele en wetenschappelijke stem in Nederlands-Indië.

Het was uiteindelijk de Nederlandse Minister van Koloniën (en tevens minister-president) Hendrikus Colijn die in 1933 de eigendomskwestie beslechtte. Hij stelde vast dat bij de overbrenging van de collectie naar Nederland in 1895 inderdaad was bepaald dat de gehele collectie zou worden afgestaan aan het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie zodra de beschrijving van de fossielencollectie door Dubois was voltooid, maar ook dat aan die voorwaarde nog niet was voldaan en dat daarom ‘de eigendomsoverdracht nog niet tot stand [was] gekomen’.

Met deze uitspraak beoogde Colijn voornamelijk de bewerking van de collectie te bespoedigen, maar zijn ambtenaren tekenden in de kantlijn van het besluit aan dat dit ook betekende dat ‘mocht Prof. Dubois overlijden zonder de bewerking te hebben voltooid, [...] alle aanspraken van Leiden op den eigendom van de collectie [zouden] komen te vervallen’.

Toen Eugène Dubois op 16 december 1940 overleed terwijl de bewerking van de collectie nog niet was afgerond, werd er mogelijk ten gevolge van de oorlogssituatie op dat moment niet op de voorwaardelijke bepaling teruggekomen, en bleef de Dubois-collectie in zijn geheel onderdeel van de collectie van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie.

Vanuit Indonesisch opzicht was dat van belang omdat politici, kunstenaars en wetenschappers aldaar zich in de jaren na de onafhankelijkheid ook in intellectueel opzicht trachtten te heruitvinden. Objecten van culturele waarden ondersteunde deze zoektocht naar een nieuw nationaal verhaal. Muhammad Yamins oproep tot de teruggave van de Dubois-collectie in 1951 moet dus ook in het licht worden gezien van een zich ontwikkelende Indonesische staat en geschiedenis. De menselijke fossielen, ‘Indonesische cultuurobjecten’ zoals hij ze omschreef, pasten uitstekend in een de nieuwe geschiedenis van Indonesië als de bakermat van de mensheid die Yamin over het voetlicht trachtte te brengen.

Door de alras verslechterende diplomatieke relaties tussen Nederland en Indonesië kwam het niet van daadwerkelijke restitutie van culturele goederen. Het duurde tot de jaren 1970 voordat de eerste objecten terug werden gegeven. Met betrekking tot de Dubois-collectie werd in de zogenaamde Joint Recommendations uit 1975 afgesproken dat eerst het eigenaarschap van de collectie moest worden onderzocht. In interne ambtelijke correspondentie werd deze afspraak door het hoofd van de Nederlandse delegatie, Robert Hotke, als ‘eerste verdedigingslinie’ omschreven om de teruggave van de collectie te voorkomen.

Hotke’s verdedigingslinie werkte en het onderzoek naar wie de juridische eigenaar van de Dubois-collectie was, werd uiteindelijk niet officieel uitgevoerd. Wel werd op verschillende afdelingen door Nederlandse ambtenaren onderzocht wat de juridische kaders waren waarbinnen de Dubois-collectie in Nederland kon worden gehouden. Deze zoektocht leverde argumenten voor beide landen op om aanspraak te maken op de collectie. Eén ambtenaar vroeg naar de voorkeur van Hotke betreffende de Dubois-collectie. Hotke, die ook in nauw en vriendschappelijk contact stond met de directeur van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, Willem Vervoort, antwoordde op deze vraag dat zijn voorkeur uitging ‘naar het in Nederland blijven van de collectie, de Pithecanthropus-fossielen daarbij met name inbegrepen.’ Het moge duidelijk zijn dat de Dubois-collectie ook voor Nederland een grote politiek culturele waarde had.

Zo wordt met de huidige teruggave van de Dubois-collectie aan de Republiek Indonesië een lange geschiedenis van onenigheid over het eigenaarschap van de collectie beslecht. Het onderzoek naar de collectiegeschiedenis van Dubois’ verzameling fossielen en paleontologische resten leert ons ook iets anders: waar de discussie over de restitutie van museumobjecten aan voormalig gekoloniseerde landen zich voornamelijk richt op goederen van culturele waarde, zou dit gesprek zich ook moeten verbreden naar andersoortige museumcollecties, zoals de verzamelingen die door Naturalis worden beheerd. Deze collecties hebben namelijk naast hun wetenschappelijke waarde, óók een nadrukkelijk politiek-cultureel belang.

In het geval van de Dubois-collectie is dit culturele belang niet los te zien van het koloniale verleden van Nederland en Indonesië. Juist door de culturele geschiedenis van de Dubois-collectie centraal te stellen, komt er een verhaal naar voren waarin alle facetten van het (post)koloniale verleden zichtbaar worden: van de onderdrukking van de lokale Indonesische bevolking, naar de ontwikkeling en bloei van tegenwoordige wetenschappelijke disciplines in Nederland, Indië en Indonesië, tot de ambigue postkoloniale betrekkingen tussen Nederland en Indonesië in de tweede helft van de twintigste eeuw. Zo zijn het schedelkapje, dijbeen en de kies die in 1891 in de rivierbedding van de Solo-rivier werden gevonden niet alleen de missende schakel in de menselijke evolutie gebleken, maar ook een verbinding tussen het koloniale verleden en het nu.