Onderzoek naar De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog
Functioneren van de spoorwegen tijdens de bezetting
Het onderzoek heeft als doel tot een geïntegreerde analyse te komen van het functioneren van de spoorwegen in de context van de Nederlandse bezettingsgeschiedenis, in het bijzonder waar het gaat om vraagstukken rondom verantwoordelijkheid en medeplichtigheid van het spoorwegbedrijf met betrekking tot het faciliteren van de Duitse oorlogs- en vernietigingsindustrie. Centraal staat de vraag naar het functioneren van verschillende bestuurslagen, afdelingen en individuen van De Nederlandse Spoorwegen tijdens de bezetting, evenals hun betrokkenheid bij, en verantwoordelijkheid voor, het uitvoeren van (transport)opdrachten op last van de Duitsers gedurende het verloop van de oorlog. Het onderzoek beoogt tot nieuwe inzichten te komen in het functioneren van de NS tijdens de Duitse bezetting van Nederland door voort te bouwen op ontwikkelingen in de (inter)nationale literatuur.
Verantwoordelijkheid bij deportatie vervolgingsslachtoffers
Een breed onderzoek naar De Nederlandse Spoorwegen komt tegemoet aan de maatschappelijke wens voor meer duidelijkheid over het functioneren van het bedrijf tijdens de Duitse bezetting en zijn verantwoordelijkheid bij de deportatie van vervolgingsslachtoffers. Daarnaast draagt het onderzoek bij aan het vergroten van de historische kennis over bedrijfsorganisaties in tijden oorlog en bezetting in het algemeen.
Verkennend vooronderzoek
De opzet van het onderzoek komt voort uit resultaten van een verkennend vooronderzoek van het NIOD, dat is uitgevoerd door dr. Laurien Vastenhout en dr. Lennert Savenije. Dit vooronderzoek werd verricht op verzoek van De Nederlandse Spoorwegen, als antwoord op het advies van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WO II Transporten NS in 2019. Deze commissie adviseerde ‘een diepgaand onderzoek te doen instellen naar de rol van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog’, in het bijzonder gericht op ‘transporten tijdens de oorlog.’ De commissie stelde dat er een ‘grote behoefte bestaat aan meer informatie en historisch inzicht in de rol die de NS tijdens de oorlog heeft gespeeld’ en dat ‘het perspectief van “de transporten tijdens de oorlog” in de volle breedte nooit onderwerp van historisch onderzoek is geweest’. Het advies tot onderzoek was de laatste aanbeveling van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WO II Transporten NS die nog open stond.
Naar aanleiding van dit advies heeft De Nederlandse Spoorwegen het NIOD gevraagd om een vooronderzoek uit te voeren met als doel de mogelijke bronnen en thema’s die zich voor een grootschalig onderzoek lenen in kaart te brengen. In de eindrapportage adviseren de onderzoekers, op grond van een omvangrijke hoeveelheid bronnenmateriaal, een vervolgonderzoek volgens vijf onderzoekslijnen uit te werken.
Het eindrapport van het vooronderzoek, Beladen Transport. De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog, is hier te downloaden.